Srednjovekovni grad Koznik je jedno od najočuvanijih utvrđenja na području Srbije. Zahvaljujući dominantnom položaju na više od 900 metara nadmorske visine, i posle 7 vekova gospodari dolinom Rasine, selima Brusa, Kopaoničkog pobrđa i Aleksandrovačke Župe. Tvrđava Koznik jedno je od najpoznatijih srednjovekovnih utvrđenja u ovom delu zemlje, čija popularnost godinama raste. Razlozi za to su brojni, od kulturno-umetničkih manifestacija koje se organizuju u čast vitezova i plemstva srednjeg veka, brojnih pešačkih tura, ali i činjenice da se nalazi u neposrednoj blizini velikog turističkog centra – Kopaonika.
zvišenje na kome je sagrađen Koznik sa tri strane je okruženo oštrim stenama što ga čini izuzetno nepristupačnim. Samo utvrđenje je nepravilnog oblika i prati konfiguraciju terena, a čini ga osam četvorostranih kvadratnih kula koje su razmeštene na približno istom rastojanju. Tragovi građenja u Moravskom stilu govore da je Koznik najverovatnije sagrađen u vreme vladavine kneza Lazara Hrebeljanovića (1371-1389). Prvi put se u izvorima pojavljuje 8. avgusta 1381. godine u Lazarevoj povelji manastiru Lavra svetog Atanasija na Svetoj Gori, koja je doneta u plemenitom gradu Kozniku, a kasnije i Stefan Lazarević izdaje dve povelje svom velikašu Radiču Postupoviću kojima mu dodeljuje sva sela oko Koznika.
Najezdom Osmanlija Koznik prelazi u njihov posed, da bi 1444. godine bio vraćen despotu Đurđu Brankoviću na osnovu Segedinskog mira kojim je obnovljena Srpska despotovina. Ipak, samo deceniju kasnije Turci trajno zauzimaju Koznik, obnavljaju ga i dodatno utvrđuju kao značajno strateško utvrđenje. Nakon velike austrougarske ofanzive na Balkan 1689. godine srpski ustanici zauzimaju tvrđavu, ali propast ofanzive i Velika seoba Srba ostavljaju Koznik i brojna druga utvrđenja napuštenim i prepuštenim zubu vremena.
Autor snimka Arandjelovac Produkcija
Legende o tvrđavi – Jerinin grad
Kako je Radič Postupović živeo u doba vladavine despota Đurađa Brankovića i njegove supruge Jerine, nesumnjivo je da se radilo na utvrđivanju i dogradnji Koznika. Kao primer najveće tvrđave tog vremena, one u Smederevu, jasno je da su očekivanja usled najezde Turaka bila čvrsto vezana za fortifikaciju postojećih zdanja.
Narodne epske pesme opevalu su ogormne kuluke kojima je država opterećivala narod, a supruga Đurađa Brankovića, Jerina, smatrana je glavnim krivcem za velike patnje koje je narod trpeo. Baš iz tog razloga, drugi naziv za tvrđavu Koznik je Jerinin grad.
Brojne legende koje okružuju tvrđavu govore o ogromnom radu uloženom da se utvrđenje pretvori u glavnu odbrambenu liniju kao ključna tačka ovog prostora. Mitovi ispredaju priču o “prokletoj Jerini” koja je zavela takav kuluk, da su čak i životinje (najviše koze) bile upregnute kako bi iznele građevinski materijal na uzvišenje grada, pa je zbog toga, prema narodnom predanju, ovaj grad dobio ime Koznik.
Još jedna priča koja govori o “bahatosti” despotice Jerine odnosi se na to da je na mestu zvanom Skačak zajazila Rasinu, od Pleša pa sve do Mitrovog Polja, kako bi uživala u kupanju i vožnji na lađam. Tako je poplavljena plovna dolina reke, samo da bi se ispunili hirovi Jerine i njene svite.
Izgled tvrđave
Stari grad Koznik podignut je na uzvišenju koje sa tri strane oivičavaju oštre stene, sa kojih je prilaz nemoguć, dok je četvrta, zapadna strana, blaža i ona predstavlja prilaz utvrđenju. Kontura tvrđave prati konfiguraciju terena, pa je tako najveća dužina grada manja od 60 metara, a širina ne prelazi 45 metara. Bedemi Koznika ojačani su kvadratnim kulama, razmeštenim na približno istom rastojanju. Na najvišoj tački grada, na sredini severnog bedema, smeštena je Donžon kula.
Kao najbolje očuvana, Donžon kula je verovatno imala stambenu ulogu, uz još nekoliko kula u sklopu utvrđenja. Pored nje, stari grad Koznik sadrži osam četvorostranih kvadratnih kula, dok su temelji porušenih kula su i danas vidljivi. Zbog očuvanih ostataka, arheološki radovi koje je izvodio Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu pružaju odličan uvid u osnovu centralnog gradskog utvrđenja.
Zahvaljujući arheološkim otkrićima, utvđeno je da tvrđava Koznik u svom sastavu imala crkvu manjih razmera, sa bogato oslikanim zidovima i sačuvanim arhitektonskim fragmentima. Ostaci ukrasne kamene plastike, karakteristične za Moravski stil, svedoče o tome da je pridvorna crkva bila izgrađena za vreme vladavine kneza Lazara.
Unutar same tvrđave pronađeni su ostaci cisterne sa četiri bunara, kojima se grad snabdevao vodom tokom opsadnog stanja i ratova vođenih na ovom prostoru. Ceo sistem je napravljen tako da skuplja i čuva atmosfersku vodu. Prilikom arheološkog okrića u bunarima je pronađena bistra voda, što ide u prilog tome da je sistem snadbevanja funkcionisao i vekovima nakon izgradnje tvrđave.
Manifestacija „Koznik – grad vitezova”
Manifestacija “Koznik – grad vitezova” je nastala na inicijativu građana Aleksandrovca i Brusa, koji su se tokom godina zalagali za obnovu grada. Glavni cilj samog programa je da afirmiše srpsku i evropsku srednjovekovnu kulturu. Pored viteških igara, tokom manifestacije se organizuje i slikarska kolonija Koznik, koja privlači slikare, amatere, kao i sve ljubitelje umetnosti i istorije. Program uključuje i tradicionalnu narodnu muziku, uz izvedbe lokalnog hora i ansambla igrača. Posetioci mogu da probaju hranu i piće, upoznaju se sa starim zanatima, a sve to upotpunjavaju zvuci srednjovekovne i tradicionalne srpske muzike.
Nekoliko hiljada ljudi se svake godine okupi u jednom od najčuvanijih srednjovekovnih utvrđenja. Učestvuju vitezovi iz nekoliko gradova Srbije, ali iz Ukrajine, Poljske, Češke, Bugarske. Svake godine ,manifestacija je upečatljiva po odabranoj temi kojom se oživljava Srbija iz 14. veka i ovaj viteški grad, pa je ove godine to bila-srpski srednjovekovni panađur,tako da su učesnici rekonstruisali pijacu sa robom, a vitezovi su izlažili mačeve, oklope i pripremali starinska jela.
