Poljane su specijalna grupa vinogradarskih naselja koja su u takvom obliku još jedino očuvane u Župi, ako se izuzmu slične (ali ne iste) pivnice u nekoliko sela u Negotinskoj krajini. Smeštene su u centralnom delu župskog vinogorja, u neposrednoj blizini Alekandrovca. Nastale su i ostale usred vinograda. Naziv „poljane“ za ovakvo naselje, umesto „pivnica“ i „vinica“, svakako dolazi otuda što su ove podignute u atarima izvan sela, koje narod naziva opštim nazivom „polje“.
oljane u Župi su veoma stara naselja ruralne arhitekture koja na posetioca ostavljaju nezaboravan utisak. Čuvari istorije u Župi pokrenuli su veliku akciju da ponovo u žižu naučnog interesovanja stave vredno kulturno blago – poljane. Privremena privredna naselja, gde su od davnina boravili vinogradari i voćari tokom sezonskih radova, davno su zapuštena: od 70 župskih poljana, u vrlo teškom stanju ili urbanizovane – postoje samo 24. Svega su tri netaknute: Ježevica, Crvena jabuka gornja i Crvena jabuka donja. I njih, međutim, vreme nagriza.
“Poljane su kulturno blago ne samo našeg kraja, već i Srbije, a borba za njihovo očuvanje ne treba da se zasniva samo na entuzijazmu pojedinaca, već i šire, uz istrajno angažovanje poslenika kulture i van okvira lokalne zajednice” – kaže istoričar Ivan Brborić, direktor Zavičajnog muzeja Župe.
“Naselja, među kojima neka potiču iz srednjeg veka, moraju da se sačuvaju. Uz podršku Ministarstva kulture, u Beogradu smo priredili izložbu “Župske poljane, blago koje nestaje”, kako bi se skrenula pažnja na te bisere narodnog graditeljstva” – dodaje Ivan Brborić.
Vlasnici kuća u poljanama su bili stanovnici Kopaonika, Goča i Željina, koje okružuju vinorodnu Župu, ali i stanovnici dolina oko Zapadne Morave i Ibra. Manje poljane svojevremeno su brojale oko tridesetak, a među njima, najveća, Kruševica, više od 200 podruma. Zauvek su nestale poljane Kumanac, Trnavačka, Saraka i Drenačka poljana. U potpunosti su ruinirane i pred nestajanjem Parčinska, Boćka i Botunjska poljana. Neke su urbanizovane i pripojene Aleksandrovcu – Vukov do, Donje i Gornje Stanjevo, Smonica, Raklja.
Prvi pisani spomen poljana datira iz srednjeg veka, o čemu svedoče vladarske darovne povelje, poput one župana Stefana Nemanje iz 1196. godine. O poljanama pišu brojni istaknuti naučnici, istraživači – Jovan Cvijić, Josif Pančić, Stanislav Vinaver, Milan Đ. Milićević…
“Po župskim vinogradima su rasute levkastim crepom pokrivene i na sprat često građene poljane u kojima se mulja grožđe i čuva vino” – zapisao je austrijski arheolog i putopisac Feliks Kanic.
U objektima u poljanama su boravili radnici tokom radova u vinogradu, ali su se čuvali alati i vino. Posla je bilo od početka maja pa sve do Petrovdana. Najveći broj kuća u poljanama je sa vinskim podrumom u donjoj etaži i sa sobom za spavanje i odžaklijom za pripremu hrane u gornjoj etaži. Izgradnja kuća u vinogradu omogućila je i znatnu efikasnost u preradi grožđa i proizvodnji vina. Primetno je da su poljane udaljene od glavnih puteva, verovatno da bi se sprečilo razaranje objekata i pljačka. Kasnije, u periodu Turaka, proizvodnja vina je bila ograničena ili čak potpuno zabranjena, ali se u seoskim područjima gde Turaka nije bilo ova zabrana nije striktno poštovala.
Ljudi su boravili u poljanama isključivo u vreme radova u vinogradu. Jedini stanovnici župskih poljana tokom čitave godine su bili vino, rakija i čuvar vinograda – poljak.
Poljane se većinom nalaze na blagim padinama, tako da su podrumi ukopani. Strana podruma koja je ukopana, zidana je od kamena. Najčešće su tri zida podruma od kamena dok je četvrti od brvana. Zidovi su malterisani krečnim malterom. U kamenim zidovima se ostavljao otvor “usek” ili “prorez” radi strujanja vazduha, što je neophodno prilikom odležavanja vina. Na zidu od brvana su ulazna vrata. Za ovaj zid meštani koriste ime “vrveni”. Zidovi se mažu masnom žutom zemljom koja se naziva “kruškovača”. Zemlja se kvasila i gazila dok se ne “upitomi” kao testo. U blato se dodavala slama. Zidovi se premazuju i blatom u koje se dodaje pesak i kreč i ta mešavina se naziva “melez”. Zidovi sprata, spoljašnji i unutrašnji, se okreče kada se dobro osuše. Obrada zida u narodu je poznata kao “čeparosanje”.Prozori su veoma različitih oblika i veličina sa rešetkama ili kapcima, a najčešće su obojeni plavom bojom. Najvažnija prostorija na spratu je ona u kojoj se loži vatra. U župskom kraju za nju je rasprostranjen naziv “odžaklija”. Krovovi su pokriveni ćeramidom, na četiri vode. Većina današnjih zgrada je iz perioda između dva svetska rata i one su zamenile one starije.
Razlog nestajanja i propadanja poljana je konstantno opadanje uzgoja vinove loze od 1950. do 2000. godine, posleratna konfiskacija i nacionalizacija – navode istraživači.
Veliki borac za obnovu poljana bio je profesor istorije i osnivač Zavičajnog muzeja Miloslav Bondžić (1934-2013). Kako je najavljeno, njegovi naslednici iz Aleksandrovca, u muzeju, koji je osnovao i Muzej vinarstva i vinogradarstva, uz konsultacije sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, obratiće se državnim institucijama sa predlozima za ponovno oživljavanje starinskih naselja.
